Πόλεμος στα κοινωνικά μέσα: ψυχολογικές επιπτώσεις

Φόβος, μίσος και πόλωση: τι εντείνουν οι αλγόριθμοι

Σε έναν κόσμο που ταλανίζεται από συγκρούσεις, οι δυναμικές του πολέμου έχουν εξελιχθεί δραματικά τις τελευταίες δεκαετίες. Το σύγχρονο πεδίο της μάχης δεν περιορίζεται πλέον σε γεωγραφικά όρια, αλλά έχει μεταβεί στο ψηφιακό πεδίο. Η άνοδος των κοινωνικών μέσων ενημέρωσης δεν έχει μόνον μετασχηματίσει τον τρόπο που διεξάγονται οι πολέμοι, αλλά και τον τρόπο που τους αντιλαμβανόμαστε, επηρεάζοντας την ψυχολογική ευημερία όσων εμπλέκονται και τους «παγκόσμιους θεατές» που παρακολουθούν.

Τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης έχουν αναδραματοποιήσει τον πολεμικό χώρο, επιτρέποντας πραγματικού χρόνου ενημερώσεις και μη φιλτραρισμένες εικόνες από τους τρόμους του πολέμου. Αυτή η συνεχής προσβολή με οπτικοακουστικό υλικό έχει βαθύτατες επιπτώσεις στην ψυχική κατάσταση τόσο των μαχητών όσο και των θεατών.

Ο παράγοντας του φόβου

Ο φόβος είναι ένας ενσωματωμένος παράγοντας του πολέμου, με ρίζες που ανάγονται στα αρχέγονα ένστικτα επιβίωσης. Στον σύγχρονο πόλεμο, ο φόβος αποκτά νέες διαστάσεις καθώς μεταδίδεται μέσω των κοινωνικών μέσων ενημέρωσης. Οι μαχητές, φοβούμενοι για τη ζωή τους, βιώνουν μια διαρκή κατάσταση άγχους. Γνωρίζοντας ότι οι πράξεις τους μπορούν να παρακολουθούνται παγκοσμίως, αντιμετωπίζουν το ψυχολογικό άγχος της έκθεσης τους όχι μόνο στον εχθρό, αλλά και σε ένα παντοτινά επιτηρούμενο κοινό.

Για τους πολίτες σε περιοχές σύγκρουσης, ο φόβος γίνεται ένας συνεχής σύντροφος. Οι ήχοι των βομβών και των πυροβολισμών ακούγονται όχι μόνο από ανοικτά παράθυρα, αλλά και μέσα από τα βίντεο και τις ζωντανές μεταδόσεις. Ο φόβος της απώλειας αγαπημένων, σπιτιών ή ακόμα και της ίδιας της ζωής ενισχύεται καθώς εικόνες και ιστορίες πλημμυρίζουν τα κοινωνικά μέσα. Αυτοί οι φόβοι επιδεινώνονται ακόμα περισσότερο όταν οι πολίτες γίνονται στόχοι ή χρησιμοποιούνται ως ανθρώπινες ασπίδες, μια τρομακτική πραγματικότητα που μεταδίδεται μέσω κοινωνικών πλατφορμών.

Οι σπόροι του μίσους

Ο πόλεμος τρέφει το μίσος, αλλά τα κοινωνικά μέσα ενημέρωσης το ενισχύουν και το διαδίδουν. Οι online πλατφόρμες μπορούν να λειτουργήσουν ως αντηχούντες κάμερες, όπου ο προκαταλογισμός και η μισαλλοδοξία φυτρώνουν και εξαπλώνονται. Οι κλειστές κοινότητες τύπου ηχοθαλάμου (echo chamber) ενισχύουν τη μονοφωνία και την επιβεβαίωση προκαταλήψεων. Ο λόγος του μίσους και η προπαγάνδα, που κάποτε περιορίζονταν στις ζώνες πολέμου, τώρα ξεπερνούν σύνορα και ζώνες ώρας, διεισδύοντας στο μυαλό εκατομμυρίων. Σε αυτό το περιβάλλον η παραπληροφόρηση (misinformation) εξαπλώνεται ταχύτερα από τις διαψεύσεις, με μετρήσιμες κοινωνικές συνέπειες.

Η διχαστική φύση των κοινωνικών μέσων επιτρέπει στο μίσος να σπείρεται βαθιά στην κοινωνία. Ενισχύει το αίσθημα του: «εμείς έναντι αυτών», εμβαθύνοντας τις αντιπάθειες μεταξύ χωρών και εθνοτήτων. Το αποτέλεσμα είναι η κλιμακούμενη πόλωση (polarization), που δυσκολεύει κάθε γέφυρα διαλόγου. Η ανωνυμία που παρέχουν αυτές οι πλατφόρμες συχνά οδηγεί σε επιδείνωση των εχθροπραξιών, οδηγώντας τους χρήστες προς τις άκρες του ριζοσπαστισμού.

Ένα παγκόσμιο κοινό

Σε μια εποχή υπερφόρτωσης πληροφοριών, είμαστε όλοι θεατές του πολέμου. Η ψυχολογική επίδραση εκτείνεται σε όσους το παρακολουθούν μέσω των οθονών τους. Η συνεχής έκθεση στους τρόμους της σύγκρουσης μπορεί να οδηγήσει στην αποπροσωποποίηση, όπου οι πράξεις βίας γίνονται απλά τίτλοι ή δημοφιλείς ετικέτες. Η παρατεταμένη έκθεση σε εικόνες βίας οδηγεί συχνά σε δευτερογενή τραυματοποίηση (secondary traumatization), ακόμη και σε όσους βρίσκονται μακριά από το μέτωπο. Η δυνατότητα να απομακρύνουμε τον εαυτό μας από τις πραγματικές, βιωμένες εμπειρίες αυτών που βρίσκονται σε περιοχές πολέμου, αποτελεί έκφραση της ψυχολογικής αναισθητοποίησης που μπορεί να προκαλέσει η μακροχρόνια έκθεση στον πόλεμο. Η καταβρόχθιση αρνητικών ειδήσεων (doomscrolling) εντείνει το άγχος και την αγωνία, παγιώνοντας έναν φαύλο κύκλο έκθεσης.

Η υπερφόρτωση τραυματικού υλικού μπορεί να προκαλέσει δυσφορία συμπόνιας (compassion fatigue), μειώνοντας την ικανότητα ουσιαστικής ενσυναίσθησης. Απαραίτητη είναι η υπεύθυνη εποπτεία περιεχομένου (content moderation) και η διαφάνεια των αλγορίθμων διακίνησης ειδήσεων. Σε αυτήν τη διασυνδεδεμένη ψηφιακή εποχή, η συμπάθεια και η συλλογική δράση αποτελούν την καλύτερη ελπίδα μας για την αμβλύνση των ψυχολογικών επιπτώσεων των πολέμων. Ταυτόχρονα χρειάζεται καλλιέργεια ψυχικής ανθεκτικότητας (resilience) σε άτομα και κοινότητες, με πρακτικές στήριξης και εκπαίδευσης. Μόνο με την αναγνώριση του μεγέθους αυτού του προβλήματος μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα αντιμετωπίσουμε τις διαρκείς επιπτώσεις του φόβου και του μίσους, εργαζόμενοι προς έναν πιο συμπονετικό και αρμονικό κόσμο. Πρακτικές ψηφιακής αυτοφροντίδας (digital self-care), όπως όρια χρήσης, παύσεις και επιλεκτική ενημέρωση, μειώνουν το ψυχικό φορτίο.